22-5-2-16
Role of Sheikh Jalaluddin Hosseini in the 1979 Iranian People's Uprising
Sahand Abdulsattar Mustafa, Shakhawan Abdullah Saber
Soran University
DOI: http://doi.org/10.31918/twejer/2252.16
https://www.doi.org/10.31918/twejer.2252.16
e-ISSN (2617-0752) p-ISSN (2617-0744)
ڕۆڵی شێخ جەلالەدینی حوسێنی لە ڕاپەڕینی گەلانی ئێران 1979
سەهەند عەبدولسەتار مستەفا
پ. ی. د. شاخەوان عەبدوڵڵا سابر
پوختە:
شۆڕشی گەلانی ئێران 1979 وەرچەرخانێکی گرنگی مێژوویی بوو، کە کۆتایی بە دەسەڵاتی پادشایەتی لەو وڵاتە هێنا، تیایدا چەند کەسایەتییەکی سیاسی و ئاینی و نەتەوایەتی ڕۆڵیان تیادا گێرا، لە ناویشیاندا شێخ جەلالەدینی حوسێنی وەک ڕابەرێکی ئاينی و سیاسی و ڕۆشەنبیری لە مەیدانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردی لە کوردستانی ئێران زیاتر دەرکەوت، ئەویش لە ڕێگای وتارەکانی لە کۆڕ و کۆبوونەوە جەماوەرییەکانی نێوان ساڵانی 1978-1979، هەروەها دوای دەستبەسەرداگرتنی شاری بانە وەک سەرۆکی شورای ئەم شارە دەستنیشاندەکرێت، ڕۆڵ دەگێڕێت بۆ وەدیهێنانی ئاشتەوایی، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت گۆڕانکاری و ڕووداوە سیاسیيەکانی ئەم شۆڕشە ئەوەندە خێرا بوون بە تایبەتی دوای دامەزراندنی کۆماری ئیسلامی بە جۆرێک بوون هەلی بە سەرکردەکانی کورد نەدا لە ڕێگای ئەم ئاشتەواییەوە، لە چوارچێوەی ئەو بارودۆخ نوێیە بە مافەکانیان بگەن ئەویش بریتی بوو لە بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی- خودموختاری.
وشە کلیلییەکان : شێخ جەلالەدین، کوردەکان، حکومەتی ئێران، بانە، پیاوانی ئاینی.
سەرچاوەکان
یەکەم: دەستنووسەکان:
دەستنووسی شێخ جەلالەدین حوسێنی بڵاونەکراوە، ئەرشیفی سازمانی خەباتی ئێران.
دووەم: ئەرشیفی ڕادیۆ
شەیما سەعید، ئەرشیفی رادیۆی دەنگی گەلی کوردستان ”سەبارەت بە ژیان و کەسایەتی شێخ جەلالەدین حسێنی “بەرنامەی ئافراندن، 17/7/2020، 12: 10.
شێخ جەلالیەدین حوسێنی” دەیەی فەجری دوای مەرگی خومەینی“(ئەرشیفی ڕادیۆی دەنگی خەباتی کوردستانی ئێران ئۆرگانی ڕاگەیاندنی سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران، 22-11-1368)4.
شێخ جەلالدین حوسێنی”دوانزەهەمی ڕێبەندان ساڵ ڕۆژی گەڕانەوەی ئیمامی سێزدەهەمین“(ئەرشیفی ڕادیۆی دەنگی خەباتی کوردستانی ئێران ئۆرگانی ڕاگەیاندنی سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران، 13-11-1366)3.
شێخ جەلالەدین حوسێنی”شای دیکتاتۆر چی بەسەرهات“ (ئەرشیفی ڕادیۆی دەنگی خەباتی کوردستانی ئێران ئۆرگانی ڕاگەیاندنی سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران لەڕێکەوتی 1371، 6-7).
سێیەم: کتێبە بەڵگەنامەییەکان
مەزهەر، کەمال (2009)، کورد و کوردستان لە بەڵگەنامە نهێنیەکانی حکومەتی بەریتانیا، چ2، چاپخانەی گرین گلۆری، لوبنان.
چوارەم: نامەو تێزە زانکۆیەکان
سنەوبەر سەردار ستار(2015)، شێخ عزالدینی حوسێنی1979-1989 ماستەرنامە(بڵاونەکراوە)، کۆلێژی زانستە مرۆڤایەتیەکان زانکۆی سلێمانی.
پێنجەم: یاداشت و بیرەوەری:
بەکوردی:
ئەحمەد قازی (2021)، لەگەڵ تێپەربوونی زەمان1936-2015، چ1، کۆمەڵگەی فەرهەنگی ئەحمەدی خانی، سۆران.
ئەسکەندەری، ئەحمەد(2021)، بیرەوەری و یاداشت(1948-1980)، چ، 1، ناوەندی غەزەلنووس، سلێمانی.
ئەمین، نەوشیروان مستەفا (1997)، پەنجەکان یەکتر دەشکێنن دیوی ناوەوەی روداوەکانی کوردستانی عێراق1979-1983( ب. ش. چ).
ئێرانپەنا، سەرهەنگ مەحمود(2018)، مێژووی هاوچەرخی ئێران بیرەوەرێکانی ئەفسەرێکی کورد لە سوپای ئێراندا، و: ڕەفعەت مورادی، چ1، چاپخانەی سەردەم، سلێمانی.
ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد (1399)، بیرەوەرییەکانی حاجی مامۆستا ئیمامی، چ1، چاپخانەی خانی، سەقز.
بلوریان، غەنی (1997)، ئاڵەکۆک بەسەرهاتەکانی سیاسی ژیانم، ستۆکهۆڵم.
پێش نماز، مەلا ڕەسول (2012)، سەربردەی ژیانم، ب1، چ1، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.
سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران(2018)، کورتەیەک لە ژیاننامەی مامۆستا شێخ جەلال حسینی و بەشێک لە وتارەکانی نێوان ساڵەکانی 1985-1994ی زاینی، (ب. ش. چ).
گەوهەری، حامید(2011 )، ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە دەساڵدا 1978-1988، ب1، چ1، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر.
مستەفایی، تەیموور (2015)، 70وێستگەی مێژوویی، چ1، کوردستان.
مەرەسەنە, خدر (2004)، ئاوێنەی ڕاستیەکان، چ2، چاپخانەی قانع، سلێمانی.
نستانی، کوێستان(2008) عەبدوڵڵا حەسەن زادە ژیان و ڕۆڵی سیاسی و فەرهەنگی ڕزگاریخوازی گەلی کورددا 1938- 1997، چ1، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.
بە فارسی:
قبادی، گلرخ(2015) شقایق ها بر سنگلاخ زندگی و زمانەی یک زن کرد از کردستان ایران، چ1، ب. م. چ.
شەشەم: کتێبەکان
بە زمانی کوردی
برایم فەڕشی(2008)، سەدەی کارەسات گفتوگۆ لەگەڵ غەنی بلووریان, چاپخانەی شڤان, سلێمانی.
حەمەلاو، شەیما سەعید (2017)، کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران- کۆمەڵە(سازکا)1969-1988، چاپخانەی حەمدی، سلێمانی.
خەیاڵی, لوقمان(2019), ئێران لەسەردەمی بنەماڵەی پەهلەویدا1926- 1976ز,چاپخانەی کارۆ, سلێمانی.
رەحمان نەقشی(2011)، کورتەیەک لە ژیاننامەی کەسایەتی و ڕێبەرانی شەهیدی حیزب و ڕێکخراوەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان(ب. ش. چ).
ساڵح, حەکیم مەلا(2009)”زایەڵەی شێخێکی دیکەی ڕاپەڕیو: چەند لاپەڕەیەک لە ژیانی سیاسی مامۆستا شێخ عیزەدینی حوسێنی“, دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم, سلێمانی.
سیوەیلی و هەڵەدنی، ڕابەر، ژیلوان(2018)، سازمانی خەباتی نەتەوایەتی و ئیسلامی کوردستانی ئێران 1980-1987 ,چ1، چاپخانەی یاد، ب. ش. چ.
سەردەشتی, یاسین (2003), کوردستانی ئێران لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی لە جوڵانەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی کورد 1939-1979 ب. ش. چ, سلێمانی.
کەنداڵ و ئەوانی دی(2002)، گەلێکی پەژمۆدە و نیشتیمانی پەرت، و: م. گۆمەی، سوید.
سەردەشتی، یاسین(2002)، خوێندنەوەیەکی مێژوویی ڕوداوە نێو خۆییەکانی حزبی دیموکراتی کوردستان(حدکا) و جوڵانەوەی چەکدارانەکەی ساڵانی 1967-1968 لە کوردستانی ئێران، چ1، چاپخانەی ڕاز، سلێمانی.
شێخانی، هۆشمەند عەلی مەحمود(2007)عەبدولڕەحمان قاسملوو ژیان و ڕۆلی سیاسی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردا1930-1989، چ1، چاپەمەنی شەهاب، هەولێر.
گادانی, جەلیل(2008)، پەنجا ساڵ خەبات, ب1, چ2، چاپخانەی خانی، دهۆک.
گردەشینەیی, عبدالقهار شێخ قادر شێخ نوری(2010)، ئەحمەد موفتی زادە. . . تروسکێ لە پەیمانەکانی(ب. ش. چ).
گەوهەری، حامید(2020)، قیادە موەقەت، چ1، ب. ش. چ، ستۆکهۆڵم.
مەحمود، هۆشمەند عەلی (2012)، ڕۆژهەڵاتی کوردستان لێکۆڵینەوەیەکە لە دۆخی سیاسی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد (1979-1989)، چ1، چاپخانەی شەهاب، هەلێر.
نێروەی، عەلی تەتەر(2008 )، بزاڤی رزگاری خوازیخوازی نەتەوەی کورد لە کوردستانی باشور لە ساڵەکانی جەنگی عێراق- ئێران دا(1980-1988)، چ1، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر .
هەژاری، شەریف عەلی(2008)، موجاهدینی خەلق و هەڵوێستی بەرامبەر بە نەتەوەی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان(1964- 1994)، چ1، چاپخانەی سیما، سلێمانی.
یارئەحمەد, ژیلوان لەتیف (2017)، مێژووی بزاڤی چەپ لەوئێران هەڵوێستی بەرانبەر بە دۆزی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان, چاپخانەی حەمدی, سلێمانی.
وەرگێردراوەکان بۆ زمانی کوردی
السبکی، امال کامل(2013)، مێژووی سیاسی ئێران لە نێوان دوو شۆڕشدا 1906- 1979، و: شەماڵ ئەحمەد، چاپەمەنی گەنج، سلێمانی.
ئەحمەد ومراد، ئیبراهیم خەلیل، خەلیل عەلی (2011)، مێژووی ئێران و تورکیا، و: بەهادین جەلال مستەفا، ، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر.
ڕۆمانۆ، دەیڤد (2020)، بزاڤی ناسیۆنالیستی کورد دەرفەت، ڕێکخستن، ناسنامە, و: هۆمەر فەیزی، ، دەزگای ڕۆشەنبیری جەمال عیرفان، چاپخانەی تاران, سلێمانی.
قەترانی، مورتەزا عەبدولحوسێن(2020)، شاپور بەختیار”توێژینەوەیەکی مێژوویی – سیاسییە سەبارەت بە ڕۆڵ و خەباتی لە مێژووی هاوچەرخی ئێراندا“، و: بەرزان مەلا تەها، چ1، چاپخانەی یاد، ب. ش. چ.
کەنداڵ و ئەوانی دی(2002)، گەلێکی پەژمۆدە و نیشتیمانی پەرت، و: گۆمەی لەزمانەکانی عەرەبی و فارسی، (ب. ش. چ)، سوید.
دێشنەر، گۆینتەر (1999)، کورد گەلی لە خشتە براوی غەدرلێ کراو، چ2، و: حەمە کریم عارف، چاپخانەی ڕۆشەنبیر, هەولێر.
یان یەریە(2004), دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە ئێران, و: فایەق سەعید، ، چ1، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس, هەولێر.
ج_ بە زمانی عەرەبی
أمل حمادة(2008), الخبرە الایرانیة الانقال من الثورة الى الدولة,ط1, , مكتبة مؤمن قريش بيروت.
الخرسان، صلاح(2001)، التیارات السیاسیة في كردستان العراق, قراءة ملفات الحركات والاحزاب الكردية في العراق 1946-2001,ط1, موسسة البلاخ للطباعة والنشر والتوزيع, بيروت.
جلیل,جلیلى و أخرون(2012), الحرکة الکوردیة فى العصر الحديث, ت: عبدي حاجي, مطبعة خانى, دهوك.
خيالي، لقمان(2011), الجبهة الوطنية و دورها في السياسة الداخلية الايرانية، م روون(د. م. ط).
الزبیدي، کریم مطر همزة(ب,س)، تاریخ ایران الحدیث, د. م, ط.
صابر, فرح (2013), رضا شاه بهلوي التطورات السياسية في ايران 1918-1939(, منشورات مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، السليمانية.
نراغي، احسان(1993)، من بلاط الشاه الی سجون الثورة، ط1، دار الساقي, بیروت.
د- بە زمانی فارسی
بهنود، مسعود(1378)، 275 روز بازرگان، نشر علم، تهران.
توکلی، محمد رئوف (1363)، جغرافیا و تاریخ بانە کردستان,چ2، چاپخانە سهیل، ب، م، چ.
علی منظمی(1392)، اندیشەهای قاسملو دربارە دمکراسی برای ایران کثیراللملە، اتحادیەی دانشجویان دمکرات کردستان ایران، اربیل.
م. س. لازاریف, دیگران(1396)، کردستان معاصر مسائل جنبش کرد, ت، دکتر کامران امین اوە، روشنگری، المان.
حەوتەم : دیمانەو پەیوەندیی تەلەفۆنی
دیمانە
چاوپێکەوتن لەگەڵ بابە شێخ حوسێنی، هەولێر5تەموزی 2021).
چاوپێکەوتن لەگەڵ مەلامحەمەد شەڵماشی, سلێمانی (13ئەیلولی2021).
پەیوەندیی تەلەفۆنی
پەیوەندیی تەلەفۆنی لەگەڵ شێخ ڕەئوف حوسێنی22حوزەیران2021.
پەێیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ عەبدڵڵا حەسەن زادە، 25ئەیلولی2021.
پەیوەندیی تەلەفۆنی لەگەڵ مەلا رسول پێشنماز، 19ئەیلولی2012.
پەیوەندیی تەلەفۆنی لەگەڵ د. دلشاد زاموا 23سبتمبری 2021.
هەشتەم: خولاوەکان
گۆڤارەکان
سەفا, ئەحمەد ( 2008), مامۆستا شێخ جەلالی حوسینی لە دیمانەیەکی تایبەتدا, ژمارە جمک(2-3)[گۆڤاری k21], هەولێر.
سەفا, ئەحمەد ( 2010), شێخ جەلالی حوسینی خەباتکاری ماندوونەناس، شاعیری نەتەوە پەروەر، دامەزرێنەر و ڕابەری سازمانی خەباتی ئێران چووە ڕیزی نەمران، ژمارە (9) گۆڤاری (k21), هەولێر.
ڕۆژنامەکان
یەکەم: بە زمانی کوردی
ئەحمەدئاوایی، عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد(20ی دێسێمبەری 2016)”شێخ جەلالی حوسێنی ڕابەڕێکی ئاینی و نەتەوەیی لە کوردستانی ڕۆژهەڵات“ باس نویس(ڕۆژنامە)، ژ(315).
ئەردەلان, بێهرۆز(2010)”28ی گەلاوێژ، خۆڕاگری کوردستان و ئیرادەی مامۆستا سەید جەلال حسێنی“تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (227).
بەهرامی, عەلی (2016)”مامۆستا سەید جەلالەددین حوسێنی، چۆڵە چرای ڕێبازی کوردایەتی“تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (260).
بەهرامی, عەلی(2010) ”بەیادی ئەوڕێبەرەی کە بۆساتێ هەدای نەدا“تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (227).
بەهرامی, عەلی(2019)”28ی گەلاوێژ رۆژێکی تاڵ، سەرەتای شۆڕشێکی رەوا“تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (311).
بەهرامی, عەلی”چەند دێرێک لەسەر ژیان تێکۆشانی زاناو شاسواری ڕێبازی ئازادی کوردو کوردستان(مامۆستا سەید جەلال الدین حسێنی). تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (227).
بەهرامی، عەلی( 20-8- 2019) ”28ی گەلاوێژ رۆژێکی تاڵ، سەرەتای شۆڕشێکی رەوا“تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ(311).
حسێنی، مەلا سەید ڕەئوف (2010) کورتەیەک لەسەر خەبات و ژیانی مامۆستا، تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ): 227).
حسینی، سەید جەلالی (ژ. ت)، کورتەیەک لە ژیان نامەی مامۆستا شێخ عیزەدین حسێنی بە پێنووسی مامۆستا سەید جەلال الدین حسینی، تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ، (ب. س. چ).
وتوێژی بەڕێز مامۆستا سەید جەلالەددین حوسێنی لەگەڵ گۆڤاری k21 “ (2009) تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (209).
فەرد، سەید کامیل نورانی(2010) تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (227).
فەیزیان, کەریم(2011), چەند دێرێک لەسەر ئەو رێبەرەی بۆ گەل ژیا!, تێکۆشان (ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (235).
ماڵپەڕی بەیان(2010),وتووێژی ماڵپەرڕی بەیان لەگەڵ بەڕێز کاک بابە شێخ حسێنی سکرتێری گشتی سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران، تێکۆشان(ڕۆژنامە) ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی سازمانی خەبات ی کوردستانی ئێران، ژ: (227).
دووەم: بە زمانی فارسی
اطلاعات شمارە 15776، یکشنبە 15ی بهمن ماە 1357.
بدون اسم، اخطار امام بە سران ارتش و ژاندارمری در مورد پاوە، ژ: (15931)روزنامە اطلاعات(27مرداد ماە 1358).
بدون اسم”امام امد، ژ: ( 15773)اطلاعات(پنجشمە. 12ێ بهمن ماه 1357).
خلیل بهرامی، 40 نفر درسنندج، مریوان و سقز تیر باران شدند, ژ: (15940)روزنامە اطلاعات(6سپریودماە 1358).
ملخص:
ثورة الشعوب الايرانية في عام (1979) انعطافة تاريخية مهمة أدت الى انها السلطة الملكية في البلاد حيث كان البعض الشخصيات السياسية والدينية والقومية دورا كبيرا في تحقيق اهداف الثورة, ومن هؤلاء الشيخ جلالدين الحسيني الذي كان يتمتع بتقدير واحترام كبيرين وظهر كقائد ميداني بارز في الحركة التحررية الكردية في ايران من النواحي الدينية والسياسية والثقافية وتجلى ذالك من الخلال خطبه في التجمعات الجماهرية مابين سنين(1978-1979), وكذالك بعد السيطرة على مدينة بانة واختياره رئيسا لمجلس الشورى في هذه المدينه, حيث كان له دور كبير في احلال السلام. ولكن الذي يلاحظ ان التغيرات والاحداث الساسية في هذة الثورة كانت متسارعة الى حدما و خاصة بعد تأسيس الجمهورية الاسلامية حيث قلت الفرص امام القيادة الكردية من خلال هذالسلام ضمن اطار هذ الوضع الجديد للوصول الى حقوقهم المشروعة وهو الحصول على الحكم الذاتي.
Abstract:
The Iranian revolution that started in 1979 was an important and historic turning point. This revolution ended the monarchy's rule in the country. Many politicians, religious scholars and nationalists had an important role in this revolution, including Sheikh (Jalaluddin Hosseini), who emerged as a political, religious and cultural figure in the field of the revolutionary movement in Iranian Kurdistan.
This man increased his fame among the masses through seminars and meetings in the period between 1978 -1979. After the revolutionaries took control of the city of Banah, he was elected by the people as the head of the council in the city.
During his presidency, he played an important role in establishing and spreading security and peace in post-revolution Iran. However, the political events after (Khomeini Revolution) death were so sudden that the Kurdish leaders could not have enough time and opportunity to receive their rights and perform their duties during this period, so these demanded rights were within the right to self- governance.