پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی جووه‌كانی باڵه‌كایه‌تی له ژێر ڕۆشنایی ده‌فته‌رنامه
The development of balakayati Jewish community under the light of an Ottoman state Documents
Fakhir Ali Ababakr
History Department, Faculty of Arts, Soran University
DOI: http://doi.org/10.31918/twejer.2251.6
پوختە:
جووه‌كان وه‌ك پێكهاته‌یه‌كی ئاینی و نه‌ته‌وه‌یی ڕۆڵێكی دیاریان له مێژووی جیهاندا تۆماركردووه، له سه‌رچاوه فه‌رمی و نافه‌رمییه‌كاندا به شێوه‌ی جیاواز ناویان هاتووه، ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ش به‌شێكه له‌و نووسین و لێكۆڵینه‌وانه‌ی كه له‌سه‌ر مێژووی جووه‌كان نووسراوه. ته‌وه‌رە و ناوه‌ڕۆكی ئەم توێژینه‌وه مێژووییه بە ناونیشانی: "پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی جووه‌كانی باڵه‌كایه‌تی له ژێر ڕۆشنایی ده‌فته‌رنامه‌یه‌كی ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا"، ئه‌نجامدراوه، توێژینه‌وه‌كه له سێ ته‌وه‌رەی سه‌ره‌كی پێكهاتووه؛ له ته‌وه‌رەی یه‌كه‌مدا چه‌رده‌یه‌كی مێژوویی جوگرافی و كارگێڕیی باڵه‌كایه‌تی باسكراوه، له ته‌وه‌رەی دووه‌مدا باس له مێژووی هاتن و نیشته‌جێبوونی جووه‌كانی باڵه‌كایه‌تی كراوه، هه‌روه‌ها ته‌وه‌رەی سێیه‌میش كه ناوه‌ڕۆك و كڕۆكی بابه‌ته‌كه‌یه، باس له پێكهاته‌ی جووه‌كانی باڵه‌كایه‌تی ده‌كات، له ژێر ڕۆشنایی ده‌فته‌رنامه‌یه‌كی ئه‌رشیفی ده‌وڵه‌تی عوسمانی، ناو و پێكهاته‌ی جووه‌كانی باڵه‌كایه‌تی شرۆڤه‌كراوه، به شێوه‌یه‌كی زانستی و به‌راوردكارییانه تاوتوێی پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی جووه‌كانی باڵه‌كایه‌تی كراوه، له‌م ڕوانگه‌یه‌وه چه‌ند ئه‌نجامێكی نوێ و بابه‌تیانه‌ی تایبه‌ت به توێژینه‌وه‌كه به ده‌ستهاتوون.
وشه کلیلییەكان: پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی، جوو، جزیه، باڵه‌كایه‌تی، ده‌وڵه‌تی عوسمانی
ملخص:
محتوى هذا البحث التاريخي تحت عنوان: "مكونات الاجتماعية اليهودية في بالك وفي ضوء دفتر الوثائق الدولة العثمانية"، وقد تم القيام به، لإجراء البحوث التي أجريت في مباحث الرئيسية الثلاثة، في المبحث الأول، وقد ذكر حقل الجغرافي والإداري والتاريخي في منطقة بالك، وفي المبحث الثاني، تم تحدث عن تاريخ وصول وتوطين يهود في منطقة بالك، ويتحدث المبحث الثالث، الذي هو محتوى وجوهر هذا البحث، عن محتوى مكونات الاجتماعية اليهودية في مناطق بالك، في ضوء دفتر دار الأرشيف الدولة العثمانية، تم شرح أسماء ومكونات مناطق مختلفة في بالك، ومن الناحية العلمية، نوقشت، على تنمية الاجتماعية اليهودية في بالك، ومن وجهة النظر عنوان هذا البحث، تم الحصول على بعض النتائج الجديدة المتصلة به.
مفتاح الكلمة: المكونات الاجتماعية، اليهود، جزية، بالك، الدولة العثمانية
Abstract:
The content of this historical research is entitled: "The development of the Balakayati Jewish community under the light of an Ottoman state", the research consist of three main topics, in the first topic, a historical, geographical, and administrative field of Balakayati has been mentioned, in the second topic, the history of the arrival and settlement of the Balakayati Jews was talked about, and the third topic, is the content and essence of this research, which talked about the social components of the Jews and have been explained under the light of an Ottoman state's archive, in a way scientific and detailed discussion has been held on the development of the Balakayati Jewish Community. From the point of view of this research title, some new results related to it were obtained.
Words Key: Social Structure, Jews, Jizya, Balak, Ottoman State.
لیستی سه‌رچاوه‌كان:
یه‌كه‌م: به‌ڵگه‌نامه‌ی بڵاونه‌كراوه.
- Osmanlı Arşivi (Boa), Kamil Kepeci, Cizye Muhasebe Kalami, Ciziye Muhasebe Kalemi, Kk.d No. 3906, Özel No. 107
دووه‌م: كتێبه‌كان.
به زمانی كوردی:
- بێیری ئۆرا شۆرتس (٢٠١٣)، جووه‌كانی كوردستان ژیانی ڕۆژانه، داوونه‌ریت، هونه‌ر و پیشه، وه‌رگێڕانی: گۆران سه‌باح، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی ئاراس، هه‌ولێر.
- جه‌لیلی جه‌لیل (1987)، كورده‌كانی ئیمپڕاتۆریه‌تی عوسمانی، وه‌رگێڕانی: د. كاوس قه‌فتان، به‌غداد.
- ڕوستی نادر (2007)، گوندی كوردیی و گۆڕان له پیشه‌دا گوندی ڕوست وه‌ك نموونه، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی ئاراس، هه‌ولێر.
- سالح محمد سالح (2018)، ڕواندز مێژوو بیره‌وه‌رییه‌كان، له بڵاوكراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی فه‌رهه‌نگی ئه‌حمه‌دی خانی.
- سه‌رجه‌می به‌رهه‌می حوسێن حوزنی (2007)، به‌رگی دووه‌م، چاپی یه‌كه‌م، كۆكردنه‌وه و چاپكردنی ده‌زگای ئاراس، هه‌ولێر.
- شاخه‌وان گۆران (2015)، چه‌پكێك له زمان و فه‌رهه‌نگی باڵه‌كایه‌تی، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی شه‌هاب، هه‌ولێر.
- غه‌فور عه‌بدوڵا (2015)، فه‌رهه‌نگی جوگرافیای هه‌ولێر، چاپخانه‌ی حاجی هاشم، هه‌ولێر.
- هه‌رشه‌می شاسوار (2018)، مێژووی ئارامییه‌كان له كوردستاندا حه‌رانی، جوو، سریانی، ئاسووریی، كلدانی، چاپخانه‌ی تاران.
- یوسف كوریه یه‌عقوب (2013)، جوله‌كه‌كانی عێراق، وه‌رگێڕانی: شه‌رمین عه‌بدولڵا ڕواندزی، چاپخانه‌ی ڕۆشنبیری، هه‌ولێر.
- به زمانی عه‌ره‌بی:
- الحسني عبدالرزاق (1930)، موجز تاريخ البلدان العراقية، طبعة 2، مطبعة العرفان، سوريا.
- الربیعی نبیل (2017)، تاریخ یهود العراق (859 ق. م – 1973 م)، الطبعة الاولی، دار الفرات، لبنان.
- عوض عثمان صبری عثمان (2009)، الجزیه فی عهد الرسول، رسالة ماجستیر، جامعة النجاح الوطنیة، فلسطین.
- سوسة احمد (دكتور) (2001)، ملامح من التاريخ القديم لتاريخ اليهود، مؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت.
- نه‌به‌ز جمال (2003)، الامیر الكردی میر محمد پاشا الرواندزی، الترجمه: فخری سلاحشور، الطبعة الثانیة، اربیل.
- مرعی فرست (2008)، دراسات فی تاریخ الیهودیه والمسیحیة فی كوردستان، الطبعة الاولی، من منشورات اراس،.
به زمانی توركی:
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (2017), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul.
- İnalcık Halil (2018), Osmanlı İdare ve Ekonomi Tarihi, 3. Baskı, Türkiye Diyanet Vakfı.
- Karadeniz Yılmaz (2013), Kacarlar Döneminde İran (1795 – 1925): İdari, Askeri, Sosyal Yapı Ve Toplumsal Hareketler, İstanbul, Selenge Yayınları.
- Kazıcı Ziya (2019), Osmanlı’da Vergi Sistemi, Kayhan yayınları, İstanbul.
- Sezen Tahir (2006), Osmanli Yer Adlari (Alfabetik Sırayla), Ankara.
سێیه‌م: گۆڤاره‌كان:
به زمانی عه‌ره‌بی:
- نايف فائزة عبدالامير، يهود العراق وأماكن استيطانهم، جامعة بغداد، مجلة كلية الاداب، العدد (101).
به زمانی كوردی:
- پیرباڵ سازان سه‌باح(2021)، پیشه‌ی جۆڵایی لای جووه‌كانی كوردستان، گۆڤاری ئه‌كادیمیای كوردی، ژماره (47)، هه‌ولێر.
به زمانی توركی:
- Kocaoğlu Burak (2016), Osmanli'da Cizye Vergisi Ve İtfaiye Çalişmalari, Igd Univ Jour Soc Sci Sayi: 10, Ekim, October.
چواره‌م: پێگه‌ی ئه‌لیكترونی ئینته‌رنێت:
- دفع الجزیه وما هی الجزیه وكم تدفع الجزیه وتعریفها فی الاسلام، فی الموقع الكترونی: www.arabpage.net 14/ 1/ 2022.
- عبدالعزيز عمر (دكتور)، تاريخ الجزية و مقدارها، فی الموقع الكترونی: www.alukah.net 14/ 1/ 2022.
- مه‌لا هه‌ڤاڵ، جوله‌كه‌كانی ڕواندز و باڵه‌كایه‌تی، له پێگه‌ی ئه‌لیكترونی: http://www.knwe.org له 11/ 8/ 2021.