ئیحسان نوری پاشا: بەشداری لە ڕووداو و پێشهاتە سیاسییەکانی باکووری کوردستانی

Ihsan Nuri Pasha: participating in the political events and events of northern Kurdistan 1892-1925

 Amanj Ahmad Mustafa, Sadiq Muhammad Sadiq

History Department, Faculty of Arts, Soran University

DOI: http://doi.org/10.31918/twejer.2251.4

Download Full text

پوختە

ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە ژیاننامە و بەشداری یەکێک لە سەرکردەکانی مێژووی هاوچەرخی کورد لە ڕووداو و پێشهاتە سیاسییەکانی باکووری کوردستان، ئەویش (ئیحسان نوری پاشایە، 1892-1976) کە توانی لە ماوەیەکی کەم چەندین چالاکیی سیاسی و سەربازی ئەنجامبدات و بەشداربێت لە دامەزراندن و بوونە ئەندامی زۆرێک لە کۆمەڵە و ڕێکخراوەکانی سەردەمی خۆی، ئەمە و سەرەڕای ئەوەی توانی چەند چالاکییەکی سەربازی بە ئەنجام بگەیەنێت بە نموونەی بزاڤی (بیت الشباب لە ساڵی 1924) هەوڵەکانی بۆ بەشداریکردن لە شۆرشی شێخ سعیدی پیران لە ساڵی 1925، ئیحسان نوری یەکێک بووە لە ئەفسەرە چالاکەکان لە خزمەتکردن لە سوپای عوسمانی و دواتریش سوپای کەمالی، هەموو ئەو هەوڵانەشی لە پێناو بەدیهێنانی مافەکانی گەلی کورد بوو، بەڵام دوای ئەوەی هیچ وڵاتێکی زلهێز پاڵ پشتیی نەکرد، ناچاربوو چەک دابنێت و پەنا بباتە بەر ئێران، وەک پەناهەندەیەکی سیاسی تاوەکو مردنی لەم وڵاتە بمێنێتەوە.

وشە کلیلیییەکان/ ئیحسان نوری پاشا، کۆمەڵە و ڕێکخراوەکان، بزاڤ، سەرهەڵدان.

الملخص

هذا البحث عبارة عن سيرة أحد رؤساء تأريخ الكرد المعاصر ومشاركته في الأحداث والأعمال السياسية في شمال كردستان، وهو (إحسان نوري باشا- 1892-1976) إذ استطاع أن يقوم بنشاطاتٍ عسكرية وسياسية كثيرة في فترة موجزة، ويشارك في تأسيس وعضوية كثير من المجموعات والمنظمات في عصره، وعلى الرغم من استطاعته بقيام حركات عسكرية عدة ، مثلاً: حركة بيت الشباب سنة 1924، ومحاولاته في مشاركة ثورة شيخ سعيد 1925.

 وكان إحسان نوري باشا أحد الضباط الناشطين في الجيش العثماني ثم الجيش الكمالي، وكان الهدف وراء كل هذا تحقيق حقوق الكرد في ظل سلطتهم، ولكن بعد أن عرف أن الدول المهيمنة لم يدافعوا عنه، اضطر إلى إلقاء السلاح وللجوء إلى إيران كنازح سياسي، وبقي هناك حتى وافاه الأجل.

   Abstract

This study includes the biography and participation a leader from the modern Kurdish history amid the Northern Kurdistan events and developments, His. This leader is Ehsan Nuri Pasha, lived 1892-1976. He shortly has been able to carry out several political and military activities and participate in the establishment many groups and organizations during his era. Despite being able to carry out military activities such as Baitul Shabab in 1924 and participating in Sheikh Saeed’s Revolution in 1925, He was one of his active officers serving in the Ottoman army and then the Kamal army. All his efforts were due to the achievement of Kurdish rights, but as far as no powerful country supported him, he left army and went to Iran to become a political refugee there until his death.

لیستی سەرچاوەکان

سەرچاوە کوردییەکان

- ڕۆهات ئەلاکۆم، (2005)، کوردەکانی ئەستەمبۆڵی کۆن 1453-1925، و: ئەحمەد تاقانە، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر.

- ئومێد ئاشنا، (2003)، ئیسماعیل حەقی شاوەیس ژیان وبەرهەمەکانی، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر.

- ڕۆبەرت ئۆلسن، (1999)، ڕاپەرینی شێخ سعیدی پیران، و: ئەبوبکر خۆشناو، چاپخانەی سەردەم، بێ نۆرەی چاپ، سلێمانی.

 - ڕۆبەرت ئۆلسن،(2020)، مەسەلەی کورد لە پەیوەندییەکانی ئیران وتورکیا، و: ڕێبوارکەریم وەلی، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، چ1، هەولێر.

- ئیحسان نوری بەتلیسی، (1993)، شۆرشی نەتەوەی کورد لە تورکیا هۆی بایەخی سوپای وچۆنیەتی لەشکرکێشی وبەڕێوەبردنی، و: ملا جمیل ڕۆژبەیانی، بەغداد.

-- مارتن فان برۆنەسن، (2003)، ئاغاو شێخ و دەوڵەت، و: کوردۆ علی، بەرگی2، دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم، سلێمانی.

- موصدق تۆڤی،(2017)، ساڵێن پەنابەریێ ژ ژیانا ئیحسان نوری پاشا، چ2، بێ شوێنی چاپ.

- قەدری جمیل پاشا،(2007)، دۆزی کوردستان بیرەوەرییەکانی شەست ساڵەی خەباتی ڕزگاریخوازی کورد لەدیلیەتی، و: فەیزولا برایم خان-بارزان وەهاب، دەزگای چاپ وبڵاوکردنەوەی بیر، چ3، دیاربکر.

- ڕفیق حلمی،(2020)، یاداشت کوردستانی عێراق وشۆرشەکانی شێخ محمود، دەزگای چاپ وبڵاوکردنەوەی کوردستان، چ1، بێ شوێنی چاپ.

-- م. أ.حەسرەتیان،(2006)، ڕاپەرینی کوردان 1925، و: جەلال دەباغ، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ2، هەولێر.

- احمد خواجە،(2016)، چیم دی، چاپخانەی شڤان، بەرگی 1-4، چ3، بێ شوێنی چاپ.

- فەیسەل دەباغ،(2004)، کوردستان لە چاپکراوە عوسمانییەکاندا، چ2، بێ شوێنی چاپ.

- نوری دەرسیمی،(2001)، دەرسیم لە مێژووی کوردستان، و: ئەحمەد فەتاح دزەی، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر،

- خالد دۆستی،(2011)، چاکسازییەکانی سەعید نورسی وهەلوێستەکانی بەرانبەر دەسەلاتدارانی تورکیا، (چاپخانەی نارین، بێ شوێنی چاپ.

- بەیار مستەفا سەیفەدین،(2010)، سیاسەتی بەریتانیا بەرانبەر تورکیاو کاریگەری لەسەر کوردستان 1923-1926، و: سەرمەد ئەحمەد، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، چ1، هەولێر.

یاسین سەردەشتی،(2007)، چەندلاپەرەیەک لەمێژوی گەلی کورد لەرۆژهەڵاتی کوردستان، ب1، چاپخانەی سیما، سلێمانی.

-- نەجم سەنگاوی،(2014)، کوردستان وسەرکردەو ڕاپەرین و شۆرشەکانی لە 1169-1994، چ1، بێ شوێنی چاپ.

- بلەج شێرکۆ،(1991)، کێشەی کورد مێژینەو ئێستای کورد، و: محمد حمە باقی، چ3، بێ شوێنی چاپ.

-- عبدالقادر شکاک،(2013)، بارودۆخی سیاسی کوردستان لە نێوان ساڵانی 1905-1930، چاپخانەی کمال، چ1، سلێمانی.

- عبداللە عەلیاوەی،(2004)، کوردستان لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا لە ناوەراستی سەدەی نۆزدە تا جەنگی یەکەمی جیهانی، چاپخانەی ئاودێر، چ2، هەولێر.

- نەجاتی عبداللە،(2008)، وەرگێران لە فەرەنسی، کۆمەڵەو ڕێکخراوە کوردییەکان 1918-1933، لەبەڵگەنامەکانی هەردوو وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیاو فەرەنسا، بەرگی1، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.

- موسا عەنتەر،(2021)، بیرەوەرییەکانم، و: محەمەد عزەدین، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی فام، چ1، بێ شوێنی چاپ.

- دڵشاد محمود عبدالرحمن،(2004)، ئیسماعیل حەقی شاوەیس، 1894-1976، (چاپحانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، هەولێر.

- دیدار عوسمان،(بێ ساڵی چاپ). ڕۆلی کورد لە دامەزراندنی کۆماری تورکیا، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەدین، چ1، هەولێر.               

- ئیساعیل گوێڵداش،(2011) جەمعیەتی تەعالی کوردستان، و: زریان ڕۆژهەڵاتی، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.

--م، أ گیسارۆڤ،(2001)، مەسەلەی کورد لە تورکیا لەسەرەتای بزوتنەوەی بنەمالەکانەوە هەتا کۆنگرەی لۆزان، و: جەلال تەقی، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، چ1، سلێمانی.

- مایکل کونتەر،(2009)، فەرهەنگی مێژووی کورد، چاپخانەی سەردەم، سلێمانی.

-کەمال مەزهەر ئەحمد، کوردستان لە ساڵەکانی شەری یەکەمی جیهانیدا، (چاپخانەی کۆری زانیاری کورد، بەغدا، 1975)

-کاوە بەیات،(2009)، شۆرشا کوردێن تورکیاو کاریگەریا وی ل سەر پەیوەندێن دەرڤەیێن ئیرانی 1928-1932، و: موصدق تۆڤی، چاپخانا زانکۆیا دهۆک، چ1، دهۆک.                                     

 - ڕحیم شنۆی محمود زادە،(2013)، ئیحسان نوری پاشاو چەند بابەتێکی دی، و: شێرکۆ محمد حوێز، چاپخانەی شەهاب، هەولێر.

- ڕێبین سعید ملا،(2016)، سەید تەهای نەهری 1892-1939، ڕۆلی سیاسی و کارگێری، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەددین، چ1، بێ ساڵی چاپ.

- کەمال مەزهەر،(2009)، کوردو کوردستان لە بەڵگەنامە نهێنییەکانی حکومەتی بەریتانیا، ب1، چاپخانەی گرین گۆری، چ2، لوبنان.

- مالمیسانژ،(2007)، پێگەی کمال فەوزی بەدلیسی لە ڕێکخراوەکانی کورد، و: زریان ڕۆژهەڵاتی، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.   

 مالمیسانژ،(2008)، جڤاتا هێڤی تەلەبەی کوردان 1912-1922، و: زریان ڕۆژهەلاتی، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.                  

 -نەجاتی عبداللە،(2013)، وەرگێران و ئامادەکردن، شۆرشی شێخ سعیدی پیران 1925 لە بەڵگەنامە نهێنییەکانی فەرەنسادا، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر.            

- عبدالعزیز سلیمان نورار- عبدالمجید نەعنەعی،(2012)، مێژووی هاوچەرخی ئەوروپا لەشۆرشی فەرەنسیەوە تاجەنگی دووەمی جیهانی، و: خالید هەرکی، چاپخانەی ڕۆژهەلات، چ3، هەولێر.

- ئحسان نوری پاشا،(2001)، یاداشتەکانی ئیحسان نوری پاشا، و: وریا قانع، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر.

- یەشار ئیحسان نوری،(2013) وەفاداری، و: ڕحیم محمدی، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.

- گوینتەر دیشنەر،(2004) کورد گەلی لەخشتەبراوی غەدرلێکراو، و: حەمەکریم عارف، چ1، هەولێر.

-- علی تەتەر نێروەی،(2002)، بزاڤا سیاسی لەکوردستانێ1908-1927، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر. -- ئەفراسیاو هەورامی،(2006)، وەرگێران لە ڕوسی، کورد لە ئەرشیفی ڕوسیاو سۆڤیەت، (چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر.

- محمد ڕسول هاوار،(2006)، کوردو باکووری کوردستان لە دوای شەری یەکەمی جیهانیەوە هەتاکو دوای شۆرشی شێخ سعیدی پیران، ب1، ناوەندی چاپمەنی وراگەیاندنی خال، چ2، بێ شوێنی چاپ.

-- عبدالعزیز یامولکی،(1999)، کوردستان وراپەرینەکانی کورد، ئامادەکردنی، صدیق صالح، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چ1، سلێمانی.

نامەی ماستەر

--عبدالخالد صابر کریم،(2013)، بیری نەتەوایەتی لە پەیرەو پرۆگرامەکانی کۆمەلە(جمعیة) وحزبە کوردییەکان و کاریگەریان لەجولانەوەی ڕزگاریخوازی نتەوەی کوردیدا 1919-1945، لێکۆلینەوەیەکی مێژووی سیاسیە، (نامەی ماستەر، کۆلێژی ئەدەبیات، زانکۆی سەلاحەدین، هەولێر.

گۆڤار بەزمانی کوردی

-- ئیحسان نوری،(1919)، ویلسن پرنسیسی وکورد لر، گۆڤاری ژین ژمارە 15، ئەستەمبۆل.

- حمید بۆز ئەرسەلان،(1990)، نەریتگەری یان ناسیۆنالیزم وەڵامی کوردان بۆ ڕژێمی کەمالیست" گۆڤاری هێڤی، ژمارە 7.

- ئیحسان نوری پاشا،(1985)، بیرئانینێ ئیحسان نوری پاشا"، گۆڤاری هێڤی، ژمارە 4، ئەیلولی، پاریس.

– موصدق توڤی،(2010)، یەشار خانم هەڤژین و هەڤالا ڕۆژێن دژوار، ڕۆژنامەی وار ژمارە، 115، دهۆک،

- بەختیار مام حمید،(2009)،  شۆرش و سەرهەڵدانی باکووری وڵات 1925 بەرابەرایەتی شەهید شێخ سەعیدی پیران، گۆڤاری 14، ژمارە 5-6.               

 - ملاجمیل رۆژبەیانی،(1989)، ئیحسان نوری پاشاو شۆرشی کورد لە ئاگریداغ، گۆڤاری ڕۆشنبیری، ژمارە121.                       

- یاسین سەردەشتی،(2004)، چەند لاپەرەیەک لە ژیانی ئاوارەی هەڵوکەی ئارارات ئیحسان نوری پاشا، گۆڤاری پەیڤین، ژمارە 15.

- سەلام ناوخۆش،(1998)، شەری سەربەخۆی کەمالییەکان وچارەنوسی خەلافەتی ئیسلامی ودۆزا کوردان، گۆڤاری ڤەژین، ژمارە 10.          

سەرچاوەعەرەبییەکان

- فاروق عثمان أباظة،(1986) الحکم العثمانی في الیمن 1872-1918، الهیئة المصریة العامة للکتاب.

- کمال مظهر احمد،(دون سنة طبع), انتفاظة 1925 في کوردستان ترکیا، بدون مطبعة، ط1، لبنان-بیروت.

-- عبدالفتاع علي یحیی البوتانی،(2008) وثائق بریطانیة عن تشکیل دولة کوردیة مستقلة 1924-1927، مطبعة خاني- دهوک.

- عبدالفتاح علی یحیی البوتاني،(2001), وثائق عن الحرکە القومیة الکوردیة التحریریة، مطبعة وزارة التربیة، ط1، اربیل.

- قیس جواد العزاوي،(2017), الدولة العثمانیة من الخلافة الی الانقلابات 1908-1913، تر: عاصم عبد ربه، (ط1، القاهرة.

- نیژیار نعمان باجلوري،(2007), الحرکة القومیة الکردیة التحریریة في کوردستان ترکیا 1927-1931، (مطبعة حجي هاشم ط1، اربیل.

- زنار سلوبی،(1987), في سبیل کوردستان، ت: ر. علي، رابیطة کاوە للثقافة الکردیة، ط1، بیروت-لبنان.                     

- عبدالستار طاهر شریف،(1989), الجمعیات والمنظمات ولأحزاب الکردیة في نصف قرن 1908-1958 ط1، بغداد.                        

 - جرجیس فتح اللە،(2012), یقظة الکرد تاریخ سیاسي 1900-1925، دار أراس للطباعة والنشر، ط1، اربیل.                  - گوران سلام محمد،(2018), القظیة الکردیة في العلاقات الترکیة-الایرانیة 1918-1939، مرکز کردستان للدراسات الاستراتیجیة، سلیمانی.                 

 - نجاتی عبداللە،(2020), الامبراطوریات الحدود والقبائیل الکردیة، کردستان ونزاع الحدود الترکی الایراني 1843-1932، ت: سعاد محمد خظر، طهران.                    

 - صلاح محمد سلیم هروری،(2004), الاسرة البدرخانیة نشاطها السیاسی والثقافی خلال مدة 1900-1950، مطبعە وزارة التربیە، ط1، اربیل.

گۆڤار بەزمانی عەرەبی

- عبدالفتاح علی یحیی البوتاني- کامیران بهنان البازي(1999), الحرکة الکوردیة في کوردستان ترکیا، 1918-1925" مجلة مەتین صفحة 85 شباط.

- محمد صالح طیب زیباري(1998), الجنرال احسان نوري باشا نشاط السیاسي والثقافي والحسکري 1892-1987"، مجلة جامعة دهوک، المجلد1، العدد1، اب.

پەرتوک بەزمانی فارس

-- ک، ب اکویف،(1386), کردان گوران ومساڵە کرد در ترکیە، ت: سیروس ایزدی، چاپ مؤسسە فرهنگ نشاط، نوبین چاپ1، تاسیتان.

- هاشمی شیرازی،(1380), خاطرات ازفعالان سیاسی کردستان، بکوشش هاشم سلیمی، تهران.