Abstract:
The chemical attack of Halabja was one of the last destructive events of eight years of the Iran-Iraq war. For the Kurdish movements, the chemical attack of Halabja was one of the most tragic disasters of the 1980s. Kurds and their land, Kurdistan, were sacrificed most in this war, although they did not belong to this historical and long-term conflict between the two countries. The chemical attack on Halabja was a great trauma not only to the Kurds but to the whole world. The accident left many negative consequences for the Kurdish society. This study is conducted to talk about one of the long-term problems that resulted from the attack; which is the loss of children during the accident. This paper is divided into two sections, in the first part; we talk about the event in terms of time, place, and the last statistics of the lost children. While, the second part shows the problems of the disappearance, as well as problems the children faced after their return.
پوخته:
ڕووداوى كيميابارانكردنى ههڵهبجه، يهكێك بوو له دوا ئهڵقهكانى جهنگه ماڵوێرانكهره ههشت ساڵييهكهى ئێران ـ عێراق، بۆ كورد و بزووتنهوه ڕزگاريخوازييهكهشى يهكێك بوو له كارهساته پڕ تراژيدييهكانى دهيهى ههشتاى سهدهى ڕابردوو، كه تيايدا كورد و خاكهكهى زۆرترين قوربانييان دا، بهبێ ئهوهى بهشێك بن له ململانێ مێژوويى و درێژخايهنهكهى نێوان ئهو دوو دهوڵهته، ڕووداوێك كه نهك ههر بۆ كورد خۆى، بهڵكو بۆ تهواوى جيهانيش شۆكێكى گهوره بوو. ڕووداوهكه دهرهاويشتهى ههمهجۆرى له دواى خۆى بهجێهێشت. ئهم لێكۆڵينهوهيه باس له يهكێك له لێكهوته درێژخايهنهكانى دهكات، كه ئهويش بريتييه له بابهتى ونبوونى منداڵانى ناوچهكه له كاتى ڕووداوهكهدا، ئێمه لێرهدا بهپێى چوارچێوهى كارهكه ناوهڕۆكهكهيمان بهسهر دوو بهشدا دابهشكردووه، له بهشى يهكهمدا ههڵوەستهمان لەسەر كات و شوێن و هۆكارى ونبوونى منداڵهكان و دوايين ئاماريان كردووه، له بهشى دووهميشدا تيشكمان خستووهته سهر گرفتهكانى بهردهم دۆزينهوهيان، لهگهڵ ئهو كێشانهى كه دواى گهڕانهوهيان ڕووبهڕوويان دهبنهوه.
وشە کلیلییەکان: ههڵهبجه، كيمياباران، منداڵ، ونبوو، ئێران و دۆزينهوه.
ملخص:
مثّلَت حادثة قصف حلبجة بالأسلحة الكيماوية آخر حلقة من الحرب الدامية بين إيران والعراق التي استغرقت ثماني سنوات، وكانت الحرب صفحة مليئة بالمآسي للكورد وحركته التحررية في ثمانينات القرن الماضي، قدمت الكرد على إثرها الكثير من التضحيات على أرضه دون أن يكون طرفا رئيسيا في الصراع التاريخي الطويل بين الدولتين الجارتين وشكلت صدمة ليس للكُرد فقط بل العالم أجمع.
تركت مآسي القصف الكيماوي تداعيات كثيرة وطويلة، يقف هذا البحث على جانب منها وهو فقدان أطفال المنطقة أثناء الحادث، وبحسب إطار الدراسة قسمنا المتحوى على فصلين، في الأول بحثنا الزمان والمكان لفقدان الأطفال وآخر الإحصاءات المتوفرة حول ذلك، وفي الثاني تناولنا معوقات العثور عليهم والمشاكل التي تنجم عن عودتهم إلى عوائلهم.
سهرچاوهكان:
ـ يادداشت:
- ـ ئيبراهيم ههورامانى: كامهران نهورۆز ياداشتهكانى شاهيدحاڵێك، چاپخانهى كارۆ، 2017.
- ـ ئيبراهيم ههورامانى: بۆ مێژوو ياداشتهكانى شايهتحاڵێك، چاپى يهكهم، چاپخانهى بينايى، 2017.
- ـ شهوكهتی حاجی مشیر: كارهساتى كيميابارانى ههڵهبجه بههارى 1988، چاپى يهكهم، سلێمانى، 1988.
- ـ عومهر عهبدول: زهواره مرۆڤێك دووجار شههيد (شاهيدحاڵى كارهساتى 16/3/1988)، چاپى يهكهم، 2014.
- ـ نهوشيروان مستهفا ئهمين: خولانهوه لهناو بازنهدا ديوى ناوهوهى ڕووداوهكانى كوردستانى عێراق 1984-1988، چاپى دووهم، چاپ و بڵاوكردنهوهى مهڵبهندى ئاوهدانى كوردستان، 1999.
- ـ هيدايهت الله بهبودى: بهرهو ههڵهبجه، وهرگێڕانى عومهر عهبدول، چاپى يهكهم، 2013.
- د. هێرش محهمهد ئهمين: له ههڵهبجهوه بۆ نوگرهسهلمان، چاپى دووهم، چاپخانهى ياد، سلێمانى، 2012.
- ـ ياسين ڕهسوڵ عوسمان: ئاوازى مهرگ سهماى ههڵهبجهييهك لهگهڵ بۆنى سێودا، چاپى يهكهم، چاپخانهى كارۆ، 2018.
ـ چاوپێكهوتنهكان:
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ ئاراس عابد(تاقانهى ڕزگاربوو و سهرۆكى پێشووترى كۆمهڵهى قوربانيانى كيميابارانى ههڵهبجه)، ههڵهبجه، 28/12/2013.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ ئهحمهد عهبدولقادر، ههڵهبجه، 19/ 3/2016.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ ئهڵوهن عهلى مهحمود(خوشكى دوو منداڵى ونبوو)، ههڵهبجه، 15/10/2019.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ چرۆ طيب عهلى(تاقانه و خاوهنى دوو منداڵى ونبوو)، ههڵهبجه، 27/8/2020.
- ـ چاوپێكهوتنی توێژهران لهگهڵ حهمهی حهمهسهعید، تهوێڵه، 11/5/2013.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ ڕووناك عهبدولكهريم عهبدولڕهحيم، ههڵهبجه، 20/11/2019.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ سهلام عهلى كهريم(خاوهنى منداڵێكى ونبوو)، سلێمانى، 26/8/2020.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ عهلى سۆفى ساڵح، ههڵهبجه، 28/3/2017.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ عهلى مهلا محهمهد(ئاوارهبووى پاكستان)، ههڵهبجه، 28/7/2016.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ عهلى مورتهزا كيانى(زمناكۆ حهمهسهعيد)(منداڵى ونبوو)، سلێمانى، 26/8/2020.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ عوسمان صاڵح مهحمود(پارێزهرى كهيسى چرۆ طيب عهلى و ئهعزهم مووسا)، ههڵهبجه، 1/2/2020.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ عوسمان محهمهد(منداڵى ونبوو و بريندار)، ههڵهبجه، 20/1/2020.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ عيززهت شهفيق(ئهندامى تيمى كۆكهرهوهى لاشهى مردووان)، 25/10/2013.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ فهخرهدين سهليم(خاوهنى منداڵى ونبوو)، ههڵهبجه، 11/7/2015.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ لوقمان عهبدولقادر(سهرۆكى كۆمهڵهى قوربانيانى كيميابارانى ههڵهبجه)، ههڵهبجه، 25/1/2019.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ ماردين مهحمود فهتاح(سهرۆكى ڕێكخراوى منداڵه ونبووهكانى ههڵهبجه و منداڵى ونبوو)، ههڵهبجه، 20/1/2020.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ محهمهد سهعيد(براى منداڵى ونبوو)، ههڵهبجه: 29/8/2020.
- ـ چاوێكهوتنی توێژهران لهگهڵ محهمهدی حاجی مهحمود، گوڵهخانه، 25/11/2013.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ مريهم باروچيانى(ژيان كامهران) (منداڵى ونبوو)، ههڵهبجه، 30/8/2020.
- ـ چاوپێكهوتنى توێژهران لهگهڵ هۆشمهند موراد(ئهندامى كۆمهڵهى قوربانيانى كيميابارانى ههڵهبجه)، ههڵهبجه، 7/3/2020.
ـ كتێبهكان:
كوردى/
- ـ عادل صديق: كۆمهڵكوژى كورد له جهنگى ئێران عێراقدا، ههڵهبجه(16/3/1988) بهنمونه، چاپخانهى ڕێنوێن، 2018.
- ـ ميدڵ ئيست وۆچ: جينۆسايد له عێراقدا پهلامارى ئهنفال بۆ سهر كورد، و. محهمهد حهمهساڵح تۆفيق، چاپخانهى تيشك، سلێمانى، 2004.
- ـ هاودهنگ محهمهد فهرهج(ئامادهكردن): ڕۆڵمهڵخهزاى ههڵهبجه، بهرگى يهكهم، چاپى يهكهم، چاپخانهى چوارچرا، سلێمانى، 2013.
- ـ ههورامان تۆفيق: ههڵهبجه كارهساتى كيميابارانى ساڵى 1988، چاپى يهكهم، دهزگاى چاپ و بڵاوكردنهوهى ئاراس، ههولێر، 2000.
عهرهبى/
- ـ طه بابان: عالم الكرد المرعب، الطبعة الاولى، المدیریة العامة للطباعة والنشر، السلیمانیة، 2002.
فارسى/
- ـ محمد باقرنيكخواه بهرامى: جنايت جنگى، حملات شيميايى عراق در جنگ با ايران، چاپ اول، مركز اسناد وتحقيقات دفاع مقدس، 1391شمسى.
- ـ یدالله ایزدی: عملیات والفجر10، بمباران شیمیایی حلبچه، فشاری جهانی به ایران برای بذیرش قطعنامه598 (23 اسفند 1366 تا 27 فروردین1367)، مركز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران، 1392شمسى.
ـ گۆڤارهكان:
كوردى/
- ـ عادل صديق: كاريگهرى كيميابارانى ههڵهبجه لهسهر ڕهوشى مرۆيى خهڵكى شارهكه، گۆڤارى خاڵ، ژ(26)، كانوونى يهكهمى 2019.
- ـ عادل صديق : پهرهسهندنى مێژوويى مزگهوتهكانى ههڵهبجه، گۆڤارى خاڵ، ژ(20)، كانوونى يهكهمى 2018.
فارسى/
- ـ جنگیز پهلوان: تحركات جمعیتی در حوزه تمدن ایران، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره 123ـ124، سال دوازدههم، تهران، ازرودی1376.
- ـ يدالله ايزدى: گزارش عمليات والفجر10، نگين ايران (فصلنامه تخصصى مطالعات دفاع مقدس)، سال يازدهم، شماره(چهلم)، بهار1391شمسى.
- ـ يدالله ايزدى: بمباران شيميايى حلبچه، تكرار فاجعه هيروشيما، نگين ايران (فصلنامه تخصصى مطالعات دفاع مقدس)، سال دوازدهم، شماره(چهل و چهار)، بهار1392شمسى.
ـ ڕۆژنامهكان:
- ـ ڕۆژنامهى (ڕێبازى نوێ)، ژماره(10)، 1988.
- ـ مامۆستا مهحمودى ئازادى، بهرپرسى ليژنهى كۆكردنهوهى تهرمهكانى ههڵهبجه(زياتر له سێ ههزار جهنازهمان لهناو ههڵهبجه كۆكردهوه و كردمان بهژێر گڵهوه، ئامادهكردنى: ئارام: سهعيد، ڕۆژنامهى(ئازارى ههڵهبجه)، ژماره(3)، ساڵى سێيهم، 15/3/2017.