پوختە:
سەرەتای ماوهی ئەم توێژینەوەیە بە شۆڕشی ١٤ی تەممووزی ١٩٥٨ دەستپێدەکات، لە ساڵی 1975 كۆتایی دێت كه ساڵی نسكۆی شۆڕشی كورده، كاریگهری لهسهر بواری ئەدەبی كوردی دروست كرد. ئهم توێژینهوهیه له سێ تەوەرە پێكهاتووه. له تەوەرەی یهكهمدا: (كوردانی شاری بەغدا و گەشەكردنی بزاڤی ڕۆشنبیریی كوردی)، باس له سهرهتاكانی دروستبوونی بزاڤەکە دەکات. له تەوەرەی دووهمیشدا: (باری ئهدهبی کوردی لە شاری بەغدا 1958-1970)، ڕەوشی چالاكییه ئەدەبییەکانی ئەو قۆناغە و ههنگاوی ڕۆشنبیرانی کورد سهبارهت به بزاڤی ئەدەبی كوردی باس دەکات. له تەوەرەی سێیهمیشدا: (باری ئهدهبی کوردی لە شاری بەغدا 1970-1975)، دەسکەوتەکانی لە بواری ئەدەبی و خراپ بوونی دۆخەکە لە ساڵی ١٩٧٤دا، دەخاتەڕوو.
وشە کلیلییەکان: شاری بەغدا، ڕۆشنبیری، ئەدەبی کوردی، چالاکی، ڕۆژنامە و گۆڤار.
ملخص:
تعد مدینة بغداد بٲحدی ٲبرز الاماكن الرئيسة للحركة الثقافیة الكردیة. ویبدو ٲن ٳقامة الكرد في المدینة لها جذور تاریخیة طویلة ، ٳذ ٲنها تعود الی مرحلة ماقبل بناء ٲو تٲسيس الدولة العراقیةواختیار بغداد كعاصمة لها;وهذا مایرجع الی عدة عوامل ،ٲهمها العامل الجغرافي التي ذات العلاقة بقربة وتجاور المناطق الكردیة من مدینة بغداد .كذلك ٲن العامل التاریخي قد لعب دورا كبیرا ،ولاسیما ٳقامة نخبة مثقفین الكرد وتواجدهم في بغداد ودورهم المٶثر في انشاء الحركة الثقافية الكردیة في المدینة. علی الرغم من التاریخ الطویل لهذه الحركة ، الا ان بعد قیام الدولة العراقیة كانت الٲحداث السیاسیة لها ٳنعكاس علی تطورات الحركة منها، ثورة (۱٤) ٲربعة عشر تموز ۱۹٥٨، ٳذ خلقت نوع من الحریةفي مجال الكتابة ونشر ٲلاراء السیاسیة والقومیة وحریة التعبیر ، وهذا ٳنعكست مباشرة علی ٲقسام وجوانب الادب واللغة الكردیة. وفي ٲعقاب(علی ٳثر) ٳندلاع ثورة ٲیلول عام ۱۹٦۱ كان لایزال هناك بعض الانشطة الادبیة ومع صیرورة الثورة الكردیة استمرت تلك الانشطة بمنح تهللهامثل اصداربعض المجلات الثقافیة والفكریة منها مجلتي (هیوا) و ۱۹٥۷-۱۹٦۳ و (روناهی) ۱۹٦۰-۱۹٦۲ ،ولكن مع ذلك واجهت الحركة الثقافیة الكردیة بین سنتي ۱۹٦۳-۱۹٦۷ ظروفا قاسیة وصعبة ٲكثر مقارنة بما تجابها من قبل،. ٳذ تم ٳغلاق (نادي الارتقاء الكردي) ، ومجلة (هیوا) و معظم المجلات و الصحف الكردية ٲخری ،و طبعت عدد قلیل من الكتب والكتیبات الكردیة ، كما تعرضت قسم اللغة الكردیة في كلية الاداب في جامعة بغداد للتهدید بٳلاغلاق. وقد تیسر بین عامي ۱۹٦۷-۱۹۷۰وضع سیاسي مناسب للكرد ، وكان نتیجة تلك الاتفاقیة التي تم عقدها بین رٶساء قادة الكرد و الحكومة العراقية في حزیرا ن عام ۱۹٦٦،ٳذا ٳصدار كل من صحیفة (جریدة)براي (التآخي) خلال عامي ۱۹٦۷-۱۹٦٨و مجلة بیان في عام ۱۹٦۹ نموذجا لتلك النهضة التي حققت ٳثر الاتفاقية المشار الیها ٲعلاه .ٳعتبارا من تاریخ اتفاقیة ۱۱ٲذار ۱۹۷۰ تهیات للحركة الثقافیة والفكریة الكردیة مرحلة جدیدة ،ٳذ تعد هذه المرحلة بحقبة ذهبیة ومزدهرة بالنسبة الثقافة الكردیة في جمیع جوانبها ، وبذلك شهدت مدینة بغداد نصیبا واسعا و مهما من هذا التقدم و الازدهار ، الی حد كبیر، واصبحت المدینة مركزا و قبلة من عدة جوانب لتطور الحركة الثقافیة (الفكریة) الكردیة.
سەرچاوەکان:
*كتێب:
به زمانی كوردی:
- ئۆمهر، ئهحمهد حهمهدئهمین، ٢٠٠٧، ئهندامه كوردهكانی ئهنجوومهنی نوێنهرانی عێڕاقی له ڕۆژگاری پاشایهتیدا 1925-1958، ههولێر.
- ئهحمهد، كهریم ، 2006، ڕێڕهوی تێكۆشان، و: جهلال دهباغ، سلێمانی.
- -بهحركهیی، مهلا تاهیر مهلا عهبدوڵڵا، ٢٠١٠، مێژووی زانایانی كورد، ب1، ههولێر.
- بهرزنجی، عومەر مەعرووف ، ١٩٧٨، لێکۆڵینەوەی بیبلۆگرافیای چیڕۆکی کوردی ١٩٢٥-١٩٦٩، بەغدا.
- بهرزنجی، عهلی تاهیر (دكتۆر)، ٢٠٠٨، كاریگهری ڕوانگه له نوێگهری شیعری كوردیدا، سلێمانی.
- - تۆفیق، زرار سدیق (دكتۆر)، ٢٠١٢، كورد و كوردستان له ڕۆژگاری خیلافهی ئیسلامییدا، چ3، ههولێر.
- -حوسێن، هیمدادی (دكتۆر)، ٢٠١١، بزووتنهوهی ڕوانگه و شاعیرانی ههفتا و ههشتاكانی ههولێر، كهركوك.
- حهیدهری، مومتاز و ئهوانیتر، ٢٠١٤، قامووسی ناوه نهمرهكان، ب1، ههولێر.
- خهزنهدار، مارف (دكتۆر)، ٢٠١٠، مێژووی ئهدهبی كوردی، ب3، ههولێر.
- خهزنهدار، مارف ، ٢٠١٠، مێژووی ئهدهبی كوردی، ب4، ههولێر.
- خهیلانی، ئهسعهد، ٢٠١٤، دهفتهری بیرهوهرییهكانی ههڵدهداتهوه، ئا: نزار خهیلانی، ههولێر.
- ساڵح، ڕهفیق و ئهوانیتر، دیاری كوردستان (1925-1926)، سلێمانی، 2001.
- عباس، عبدالله، ٢٠٠١، ئاوهها دهرگام كردهوه- یادداشتی 30 ساڵ له ڕۆژنامهنووسی كوردییدا (1961-1991)، بهغدا.
- كاكه سوور، محهمهد عهبدوڵلا، ٢٠٠٠، ڕۆڵی سیاسی و كهلتوریی ئهفسهرانی كورد له بزاڤی كوردایهتی كوردستانی باشووردا (1921-1945)، چ1، ههولێر.
- -مام جهلال، ٢٠١٧، دیداری تهمهن له لاوێتییهوه بۆ كۆشكی كۆماری، ب1، ئا: سهلاح ڕهشید، سلێمانی.
- محهمهد، ئاریان ئیبراهیم، ٢٠٠٥، ڕۆژنامهی برایی- برایهتی (1967-1974) رۆڵی له پێشخستنی ئهدهب و ڕۆشنبیریی كوردیدا، ههولێر.
- نهجاڕ، هۆشهنگ ساڵح، ٢٠١٦م، بزاڤی ڕۆشنبیریی له شاری ههولێر (1958-1975)دا، ههولێر.
- نهریمان، مستهفا سهیید ئهحمهد، ١٩٧٧، ببلیۆگرافیای كتێبی كوردی 1787-1975، بهغدا.
- نهریمان، مستهفا، ١٩٨٩، ببلیۆگرافیای ڕۆژنامهی هاوكاری ساڵانی 1970-1974، ب1، بهغدا.
- نهریمان، مستهفا، ١٩٩٤، بیرهوهرییهكانی ژیانم، بهغدا.
بە زمانی عەرەبی:
- الالوسي، سالم، ٢٠١٢، رحلة نيبور الكاملة الى العراق، الوراق للنشر،ط1، بيروت.
- بابان، جمال، ٢٠٠٦، اعلام كرد العراق، ج1، سليمانية.
- بغدادي، عباس، ١٩٩٨، بغداد في العشرينات، تقديم: عبدالرحمن منيف، بيروت.
- -جامعة بغداد، ١٩٦٠، دليل جامعة بغداد 1959-1960، بغداد.
- الحيدري، صالح، ٢٠٠٤، مختارات من مذكرات صالح الحيدري، سليمانية.
- الخياط، جعفر، ٢٠٠٧، مشاهدات جون اشر في العراق، في الكتاب: رحالة اوروبيون في العراق، بيروت.
- دوبريه، ادريان، ٢٠١١، رحلة دوبريه الى العراق (1807-1809)، ت: بطرس حداد، بيروت.
- رؤوف، عماد عبدالسلام (الدكتور)، ٢٠٠٩، صفاءالدين عيسى البندنيجي حياته واثاره (1788-1866)، اربيل.
- العلوي، زكي جعفر الفيلي، ٢٠٠٩، تاريخ الكرد الفيليون و افاق المستقبل، ط1، بيروت.
- فوسيل، بيير دي، ١٩٦٨، الحياة في العراق منذ القرن 1814-1914، ت: اكرم فاضل (الدكتور)، بغداد.
- الفیلی، نجم سلمان مهدی، ٢٠٠٩، الفیلیون/تاریخ قبائل وانساب. فلكلور. تراث القومی، راجعه: جرجیس فتح الله، اربیل.
- محمد، خلیل اسماعیل (الدكتور)، ٢٠٠٥، الكرد الفیلیون بین حملات التسفیر وسیاسه التعریب، اربیل.
- النجار، جميل موسى، ١٩٩١، الادارة العثمانية في ولاية بغداد (من عهد الوالي مدحت باشا الى نهاية الحكم العثماني 1869-1917، القاهرة.
* وتارو بابهته بڵاوكراوهكان:
به زمانی كوردی:
- بابان، جهمال، مێژوویهكی لهبیركراوه_كۆمهڵهی لاوان، "ڕۆشنبیری نوێ"، ژ(39)، 21/2/1975.
- تۆڤی، موسهدهق، پهیڤهكا وهفاداریێ دچلینیا سهیدایێ نڤیسكار و ڕۆژنامهڤان (حافز قازی)دا، "ڕۆژنامهنووس"، ژ(20)، 2010.
- زانا، خانهكانی بهغدا له سهدهی نۆیهمهوه تا سهدهی بیستهم، "ڕۆشنبیری نوێ" (گۆڤار)، بهغدا، ژ(82)، 1980.
- نهریمان، مستهفا، ببلیۆگرافیای بهیان 1969-1982، "بهیان"، ژ(92)، تشرینی دووهمی 1983.
بە زماني عەرەبی:
- عبدالسلام، عماد (الدكتور)، التكية الخالدية في بغداد، ئةكاديمي (گؤڤار)، هەوليَر، ژ(13)، كانوونی يەكەم2009.
- - محمود، محمد عبدالواحد (الدكتور) و كامل، جودت جلال(الدكتور)، كلية الاداب نواة لجامعة بغداد دراسة في صفحة من تاريخ التعليم العالي في العراق المعاصر، "اداب الفراهيدي" (المجلة)، تكريت، العدد(17)، كانون الاول 2003.
نامەی زانکۆیی:
- محمد، ڕۆژگار عبدالرحمن، ڕۆڵی وهزیره كوردهكان له حكومهته عێڕاقییهكانی سهردهمی پاشایهتی دا (1945-1958)- لێكۆڵینهوهیهكی مێژوویی سیاسییه، نامهی ماستهر، كۆلێژی ئاداب، زانكۆی سهلاحهددین، ههولێر، 2014.
گۆڤارو ڕۆژنامەکان:
بە زمانی کوردی:
- -"ئەدیبی عێراقی" (گۆڤار)، بەغدا، ژ(1)، گەلاوێژی 1961.
- -"پێشکەوتن"، (گۆڤار)، بەغدا، ژ(20)، 9/8/1958؛ ژ(110)، 24/4/1960).
- -"توتن" (گۆڤار)، بەغدا، ژ(1-2)، ساڵي5، ئاياري 1969؛ ژ(٣)، کانوونی یەکەمی 1969، ل٥٨).
- -"دەنگوباس" (ڕۆژنامە)، بەغدا، ژ(231)، 2/2/1967؛ ژ(232)، 4/2/1967؛ ژ(233)، 5/2/1967؛ ژ(234)، 6/2/1967؛ ژ(235)، 7/2/1967؛ ژ(236)، 11/2/1967.
- -"روناهی" (گۆڤار)، بەغدا، ژ(1)،1960؛ژ(2)، ساڵی2، سەرەتای مايسی1962؛ ژ(3)، 1960؛ ژ(5-6)، شوبات و ئاداری 1961.
- "ڕۆشنبیری نوێ" (بڵاوکراوە)،بەغدا، ژ(24)،11/7/1974؛ ژ(25)، 21/7/1974؛ ژ(26)، 1/8/1974؛ ژ(27)، 11/8/1974.
- -كۆڕی زانياری كورد"، بەرگی يەكەم، ب1، 1973 ؛ ژ(2-1)، بەرگی دووەم، ب1، 1974؛ بەرگی دووەم، ب2، 1974.
- "كۆلێجی ئەدەبيات" (گۆڤار)، بەغدا، ژ(15)، 1971-1972؛ ژ(17)، 1974؛ ژ(18)، 1974).
- "هاوكاری"، (ڕۆژنامە)، بەغدا، ژ(15)، 25/4/1970 ژ(17)،9/5/1970؛ ژ(22)، 13/6/1970؛ ژ(7)، 27/2/1971؛ ژ(13)،10/4/1971؛ ژ(16)، 1/5/1971؛ ژ(17)، 8/5/1971؛ ژ(21)، 26/6/1971؛ ژ(39)،30/10/1971؛ ژ(44)، 4/12/1971؛ ژ(111)، 8/4/1972؛ ژ(125)، 15/7/1972؛ ژ(125)، 15/7/1972).
- "هيوا"،(گۆڤار)، بەغدا، ژ(2)، ئابي 1958 ؛ ژ(3)، ئەيلوولی1958 ؛ ژ(1)، ساڵی 3، تشرينی دووەم 1959؛ ژ(6-7)، ساڵی 2، کانوونی دووەمی 1959؛ ژ(8)، مارتي 1959، ژ(35)؛ ژ(11-12)، حوزەيران و تەممووزى 1959؛ ، ژ(30)، تشرينی يەکەم1960؛ ژ(31)، كانوونی دووەمی 1961.
بە زمانی عەرەبی:
- -"الوقائع العراقية"، ع(1917)، 8ايلول 1970.
* چاوپێکەوتنی تایبەت لەگەڵ:
- عهبدوڵلا ئاگرین (دكتۆر) له ههولێر (5/10/2016)، له ساڵی 1943 شاری سلێمانی له دایك بووه، هەڵگری بڕوانامهی دكتۆرایه له ئهدهبیی كوردی (1999)، مامۆستایه له بهشی كوردیی زانكۆی سهلاحهددین- هەولێر و بهردهوامه له نووسین و كاری ئهدهبی.
- عهبدوڵلا عهباس (19/2/2017) له شاری ههولێر ، ناوبراو ساڵی 1946 له شاری سلێمانی لهدایكبووه، خوێندنی سهرهتایی لهو شاره تهواو كردووه، ساڵی 1964 چۆته ڕادیۆی كوردی بهغدا و وهك بێژهر و پێشكهشكاری پڕۆگرامهكان دامهزراوه و تا ساڵی 1969 بهردهوام بووه، له ڕۆژنامهكانی (بڕوا) و (دهنگوباس) و (هاوكاری) و (برایهتی) و (ئاسۆ) و (عێڕاق) و گۆڤاری (بهیان) و (ڕۆژی كوردستان) كاری كردووه، ئێستا نیشتهجێی شاری سلێمانییه.
- عهبدولڕهزاق محهمهد ساڵح-بیمار (13/7/2017) له شاری كۆیه. ناوبراو ساڵی 1936ز له شارۆچكهی كۆیه لهدایك بووه. دهرچووی بهشی كوردی كۆلێژی ئهدهبیاتی زانكۆی بهغدایه (1963). ههرله پهنجاكانهوه هاتۆته ناو بواری نووسین و ئهدهب و شانۆ. له یانهی سهركهوتنی كوردان و ئێستگهی كوردی و بهشێك له گۆڤار و ڕۆژنامه كوردییهكانی ساڵانی پهنجاكان و شهستهكان و ههفتاكاندا كاری كردووه، ئێستا له شاری کۆیە دهژی.
- كاكه مهم بۆتانی (22/10/2016) له شاری ههولێر، ناوبراو ساڵی 1939 له شارۆچكهی كۆیه لهدایك بووه، پهیمانگای باڵای دارستانی له شاری بهغدا تهواو كردووه (1964). ههر له پهنجاكانهوه هاتۆته ناو كۆڕی نووسین و ئهدهبیات، ئێستا سهرۆكی یهكێتی نووسهرانی كورده له شاری ههولێر دهژی.
- كامیل ژیر (23/4/2017) له شاری سلێمانی. ناوبراو له ساڵی 1934 له شاری سلێمانی دایك بووه. دهرچووی كۆلێژی مافی زانكۆی بهغدایه (1966) ههر لە پهنجاكانهوه هاتۆته ناو بواری نووسین و له شاری بهغدا له بواری ڕۆژنامهنووسی كاری كردووه، ئێستا له شاری سلێمانی نیشتهجێیه.
- كوردستان موكریانی (دكتۆر) (6/10/2016) له شاری ههولێر، ناوبراو ساڵی 1948 له شاری ههولێر لهدایك بووه، ساڵی 1968 بهشی كوردی زانكۆی بهغدای تهواو كردووه، ساڵی 1977 بڕوانامهی دكتۆرای له زمانی كوردی له وڵاتی سۆڤیهت وهرگرتووه، دوای گهڕانهوهی، بۆته سهرۆكی بهشی كوردی زانكۆكانی سلێمانی و سهلاحهدین، ئێستا له شاری ههولێر دهژی.
- مومتاز حهیدهری (1/10/2016) له شاری ههولێر، ناوبراو له ساڵی 1937 له شاری ههولێر دایك بووه، له شهستهكان و ههفتاكاندا له شاری بهغدا له بواری ڕۆژنامهنووسی كاری كردووه، ئێستا له ههولێر خهریكی كاری ڕۆژنامهوانییه.
- -مستهفا ساڵح كهریم (24/4/2017) له شاری سلێمانی، ناوبراو ساڵی 1933 له شاری سلێمانی له دایك بووه، دهرچووی خانهی مامۆستایانه له شاری بهغدا (1951)، ڕۆڵێكی دیاری له بواری پهروهرده و ڕۆشنبیریی كوردییدا گێڕاوه. ڕێکەوتی ١٦/١٢/٢٠١٨ لە شاری سلێمانی کۆچی دوایی کرد.