پەتیخوازی لە زمانی كوردیدا
له سه‌ره‌تاوه تا 1970
پ.د.قه‌یس كاكل تۆفیق به‌حری له‌تیف یه‌حیا
زانـکۆی ســۆران/ـ فــاکـەڵــتــیــی ئـــاداب زانـکۆی ســۆران/ فــاکـەڵــتــیــی پەروەردە
qais.kakl@soran.edu.iq Bahri.yahya@soran.edu.iq
پوختە
بابه‌تی پەتیخوازی لە باشووری كوردستاندا له ئاستى هۆشیاری و باوه‌ڕی نه‌ته‌وه‌ییدا بووه؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاردانه‌وه‌ی بارودۆخی سیاسيی كورد ده‌نوێنێت. ئەگەرچی به‌ر له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه بە تەواوی گشت ڕەهەندەكانی زانستییانە.و پەیوەست بە ڕێبازی لێكۆڵینەوه‌ی زانستی و لەسەر بنەمای تیۆری تەواو شی.نه‌كرابێته‌وه. ئەم لێكۆڵینه‌وه‌يه, به‌ده‌ر له هه‌ست و سۆزی نه‌ته‌وه‌یی، وه‌ك بابه‌تێكی ئه‌كادیمی، پشتی به بنه‌ما ئامارییه‌كان به‌ستاوه بۆ شی.كردنه‌وه‌ی دیارده‌كه و خستنه‌ڕووی ڕێژه‌ی هه‌ڵكشان و به‌ره‌وپێشچوونی په‌تیخوازی له زمانی كوردیدا. سنوورى كاركردنی لێكۆڵينه‌وه‌كە, هه‌و‌ڵه‌كانی بزوتنەوەی پاراوكردن له سنووری جوگرافی باشووری كوردستان ده‌گرێته‌وه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی, كه بزوتنه‌وه‌ی په‌تیخوازی له‌م ناوچه‌یەدا سه‌ری هه‌ڵداوه و چالاكتریش بووه له به‌شه‌كانی تری كوردستان.
په‌تیخوازی له زمانی كوردیدا سه‌ركه‌وتنی زۆری به‌ده‌ست هێناوه، به‌پێی ئه‌و ئاماره‌ی به‌ده‌ست هاتووه، تاكو ساڵی (1970) ده‌گاته سه‌رووی ڕێژه‌ی (90%)ی وشهی په‌تی، گه‌رچی له قۆناغه‌كانی به‌ر له سه‌رهه‌ڵدانی په‌تیخوازی ڕێژه‌ی وشهی په‌تی له خوارووی (50%)دا بووه.
وشە كلیلیەكان: پەتیخوازی، پەتیكردن، پاراوكردن، پاڵاوتن، پلانی زمانی و سیاسەتی زمان.
ملخص البحث
هذه الرسالة الموسومة بـ (التطھیر في اللغة الكوردية), دراسة لمحاولات حركة التطھیر في اللغة الكوردية (منذ لبداية ــ 1970), تخصص جنوب كوردستان, بسبب ظهور هذا الاتجاه في هذا الجزء من كوردستان وفاعليته. محاولة للحصول على مدى وضوح اللغة الكوردية وإظهار دور هذا الاتجاه في توسيع المعجم الكوردي وتطويره حسب المراحل التأريخية وفي إطار التغييرات والأحداث في المنطقة. وفي هذا اعتمدت على المنهج الاحصائي بهدف الوصول إلى نتائج علمية ومنطقية حسب (نهج) التحليل الوصفي.
تتكون الرسالة من المقدمة و اثنین فصول والخلاصة وأهم الاستنتاجات التى توصلت إليها وقائمة بأسماء الكتب والمراجع التي اعتمدت مع الملحقات. خصص الفصل الأول لعرض اللغة وحركة الفصاحة (منظور تأريخي) كفصل نظري في البحث, المحور الثانی محاولة للوصول إلى حقيقة ظهور التطھیر بين آراء متنوعة مع تحديد أهم دوافع وأزمنة بدء التطھیر اللغة. أما في فصل أوخری، قسم حركة التطھیر حسب اهم الاحداث التأريخية في المنطقة إلى ثلاث مراحل ـ المرحلة الأولى مابين (1918ــ 1939), والمرحلة الثانية مابين (1939 ــ 1958). والمرحلة الثالثة, هي مرحلة تثبيت التطھیر وتقع مابين (1958ــ 1970) وفي نهاية كل مرحلة استخدم الاحصاء ونسبة شكل الكلمات المستخدمة في عدد من الجداول والخططات. وفي نهاية الرسالة قدم أهم النتائج التي توصلت إليها تحاليل البحث.
Abstract
This research which is titled (Purism in Kurdish Language), sheds light on the attempts on the purification of Kurdish Language from beginning till 1970; this research is specific to the Kurdish Language in the Southern part of Kurdistan (Iraqi Kurdistan).
This research attempts to illustrate the extent of the purification of the Kurdish language and to demonstrate the role of this movement in the development of Kurdish language and culture. In order t o reach an academic conclusion, this research is based on statistics and the use of descriptions of analysis methods.
This research consists of an introduction and two chapters with a conclusion and appendices.
The first chapter is devoted to a historical review of the language and trends of purification. This is part of the theoretical review for the research which contains various sections.
The second chapter involves the way how purism became a phenomena, according to the most important historical events in the area, this trend has been classified in three stages: the first stage, which covers the period between 1918 – 1939, the second stage includes the period between 1939 – 1958 and the third stage between 1958 – 1970 which is the period that purism settled and was established in the Kurdish Language. Each stage is illustrated by statistics, percentages and figures of the quantity of pure Kurdish words and foreign words which have been used in writing and publications.
Conclusions were reached using all the illustrated facts and the research data.
سەرچاوەکان │ References
- ئەوڕەحمانی حاجی مارف (1977), وشە ڕۆنان لە زمانی كوردیدا, چاپخانەی كۆڕی زانیاری كورد, بەغداد.
- تۆفیق وه‌هبی (1943)، ده‌ستوری زمانی كوردی، گۆڤاری. ده‌نگی گێتی تازه، ژماره (2)، به‌رگی یه‌كه‌م.
- حه‌مه ئه‌مین قادر(كاكه‌ی فه‌لاح) (1978), كاروانی شیعری نوێی كوردی، به‌رگی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی كۆڕی زانیاری كورد، به‌غدا.
- ڕه‌شید نجیب (1947)، نووسینی كوردی، ــ گۆڤاری گه‌لاوێژ، ساڵی هه‌شته‌م، ژ. 12، كانونی یه‌كه‌م.
- عه‌بدوڵڵا حوسێن ڕه‌سووڵ (2015)، چه‌ند باسێكی وردی زمانه‌وانی ــ كوردی، به‌رگی یه‌كه‌م، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی هێڤی، هه‌ولێر.
- عه‌بدوڵڵا زه‌نگه‌نه (2000)، ژیانه‌وه شوێنی له ڕۆژنامه‌نووسیی كوردی (1924 ــ 1926)، ده‌زگای چاپ و بڵاوكراوه‌ی موكریان، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، هه‌ولێر.
- فاروق عه‌لی عومه‌ر (2001)، ڕۆژنامه‌گه‌ری كوردی له عێراقدا، (به‌راییه‌كان 1914ــ 1939)، وه‌رگێڕانی: تاریق كارێزی، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی موكریان، هه‌ولێر.
- محه‌مه‌د دلێر ئه‌مین مصری (2004)، ڕۆژنامه‌نووسی كوردی و بزوتنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی له سایه‌ی یه‌كه‌مین ده‌سه‌ڵاتی سیاسی كورددا له مێژووی هاوچه‌رخدا (1922 ــ 1924)، چاپخانه‌ی ئۆفسێتی ژیر، سلێمانی.
- مه‌حموود زامدار (1987)، ده‌وری ڕۆژنامه‌گه‌ریی كوردی له ژیانی ڕۆشنبیری كۆمه‌ڵایه‌تی گه‌لی كورد، گۆڤاری: رۆشنبیری نوێ، ژماره (113).
- مەسعوود محەمەد (2011)، هه‌ندێ بابه‌تی زمان و ڕێنووسى كوردى, چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی ئاراس، هه‌ولێر.
- نگار داوری اردكانی (1387), سره‌گرایی زبانی، چاپ اول، انتشارات هرمس، تهران.
- هیمدادی حوسێن (2010)، ڕۆژنامه‌وانیی كوردی ــ گۆڤاری هیوا (1957ــ 1963)، به‌رگی یه‌كه‌م، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی ئاراس، هه‌ولێر.
- هێمن (1984)، تاریك و ڕوون، چاپی دووه‌م، بنكه‌ی پێشه‌وا.
پێشكه‌وتن، 1920، ژ(30).
تێگه‌یشتنی ڕاستی، 1919 ژ(63).
ژیان، 1932، ژ(326)،
ژیانه‌وه، 1925، ژ(31)،
ژیانه‌وه 1925، ژماره (36)، ساڵی یه‌كه‌م،20ی ئابی
ژین، ژماره (15)، مارسی1919.
زاری كرمانجی، - 1926. ژماره (4)، 19ی ره‌بیع الاول1345
زاری كرمانجی، ژماره (5)، 17ی ره‌بیعی دووه‌می 1345ھ ــ 1926.
گه‌لاوێژ، ژماره (1) ،ساڵی یه‌كه‌م، 1939.
گه‌لاوێژ، ژماره (3) ،ساڵی یه‌كه‌م، 1939.
گه‌لاوێژ، 1942، ژماره (7 ــ 8).
گه‌لاوێژ، 1943، ژماره (8) .
هیوا، 1958 ژماره (2).
بە زمانی ئینگلیزی
- Amir Hassan Pour (1992), Nationalism And Language In Kurdistan(1918- 1985), phd., Mellen Reseach University Press, Sanfrancisco.
- David Crystal (1992), The Cambridge Encyclopedia To Language. Cambridge.
George Thomas (1991), Linguistic Purism, London.
- Jamal Jalal Abdulla (1980), Some Aspects Of Language Purism Among Kurdish Speaker, University Of York.
- Trask, R. Larry (2007), Key Concepts In Language And Linguistics. London.
- Van Der Sijs (1999), Nicoline (Ed.). Taaltrots. Amsterdam: Uitgeverij Contact.
